Op 19 december 2022 bood premier Rutte excuses aan voor het Nederlandse slavernijverleden. Een gebaar dat later werd herhaald door koning Willem-Alexander tijdens de officiële slavernijherdenking. Deze excuses waren niet alleen symbolisch, maar leidden ook tot concrete maatregelen van de overheid. Zo krijgen nazaten het recht kosteloos hun achternaam aan te passen en komt er een Nationaal Slavernijmuseum. Daarnaast is een fonds van 200 miljoen euro opgericht voor kennis en bewustwording, herdenking en het bestrijden van racisme. Premier Rutte had eerder aangegeven dat herstelbetalingen niet zouden plaatsvinden. Doch heeft het kabinet meerdere claims voor schadevergoedingen ontvangen na de slavernijexcuses.
Onrechtmatig verleden
Juridisch gezien is het aanbieden van excuses niet direct gelijk aan het erkennen van aansprakelijkheid. Rechters dienen de wettelijke vereisten voor aansprakelijkheid te toetsen. Excuses worden meestal gezien als morele erkenning van fouten; het is dan ook niet zonder meer een juridische bekentenis van schuld. Om de potentiële aansprakelijkheid van de Nederlandse staat in het kader van slavernijexcuses te begrijpen, moeten we kijken naar de vereisten van de onrechtmatige daad ex artikel 6:162 BW.
De onrechtmatige daad kent een vijftal vereisten. Het eerste vereiste omvat de onrechtmatigheid van het handelen of nalaten van de Nederlandse staat. Tevens dient de toerekenbaarheid bewezen te worden. Dat betekent dat de Nederlandse staat een verwijt kan worden gemaakt. Daarnaast moet een causaal verband bestaan tussen de (onrechtmatige) handelingen of nalatigheden van de Nederlandse staat en het slavernijverleden. Ook moet schade worden vastgesteld als gevolg van onrechtmatig handelen of nalaten. Tot slot moet er sprake zijn van relativiteit tussen het onrechtmatige handelen en de geleden schade. Dit impliceert dat de geschonden norm moet strekken tot bescherming tegen de schade zoals de benadeelde die heeft geleden.
Excuses en feiten erkenning
Hoewel excuses geen automatische aansprakelijkheid met zich brengen, kunnen ze wel feiten erkennen. In het geval van Rutte’s speech, waarin hij uitgebreid historische feiten besprak, kan dit bijvoorbeeld betekenen dat bepaalde historische feiten officieel worden erkend. Dit kan relevant zijn in juridische procedures waarin deze feiten moeten worden vastgesteld. Het aangekondigde compensatiefonds voor slachtoffers van het slavernijverleden impliceert daarnaast geen automatische schadevergoedingsverplichting voor de overheid. Dit betekent dat de overheid vrijheid heeft in de uitvoering van dit fonds en dat er momenteel geen draagvlak lijkt te zijn voor individuele of collectieve herstelbetalingen.
Wettelijke horden
Ondanks dat het aanbieden van excuses geen automatische juridische aansprakelijkheid met zich brengt, betekent dit niet dat nazaten geen claims kunnen indienen. Echter, er zijn complexe juridische hobbels te overwinnen. Het bewijzen van afstamming en het vaststellen van geleden schade, in verband met historisch onrecht, zijn uitdagende taken. Daarnaast kunnen verjaring en causaliteitsproblemen ook een rol spelen. Verjaring is het wettelijke principe dat bepaalt dat na een bepaalde periode het recht een vordering in te stellen of een rechtszaak aanhangig te maken, komt te vervallen. Verjaring is een belangrijke juridische horde voor slavernijclaims, gezien het grote tijdsverloop sinds het onrecht heeft plaatsgevonden. In gevallen van historisch onrecht kunnen echter uitzonderingen worden gemaakt op de verjaring, zoals in de zaak van de standrechtelijke executies in Rawagede. Hier oordeelde de rechter dat het verjaringsverweer van de staat onaanvaardbaar was gezien de uitzonderlijke aard van het onrecht en de beperkte toegang tot recht voor de slachtoffers.
Eerste stap
In conclusie heeft het recente aanbieden van excuses door de Nederlandse staat voor het slavernijverleden geleid tot discussies over mogelijke juridische implicaties. Hoewel excuses op zichzelf zelden automatisch aansprakelijkheid impliceren, hebben ze concrete stappen van de overheid teweeggebracht zoals het instellen van een compensatiefonds. Juridisch gezien zijn excuses niet gelijk aan het erkennen van aansprakelijkheid; rechters moeten de wettelijke vereisten voor aansprakelijkheid toetsen. Hoewel verjaring een belangrijk obstakel vormt, kunnen uitzonderingen worden gemaakt voor historisch onrecht. Kortom, terwijl de weg naar gerechtigheid voor slachtoffers uitdagend blijft, markeren excuses een belangrijke stap in de erkenning van het slavernijverleden en de gevolgen ervan.
