Op zaterdag 11 januari 2020 protesteerden Poolse rechters en collega-rechters uit zo’n twintig lidstaten in toga in een stille tocht tegen de hervormingen van de Poolse rechtspraak in Warschau. De rechters in Polen zeggen te vrezen voor hun onafhankelijkheid. Tienduizenden mensen liepen mee in de ‘mars van duizend toga’s’, een stille tocht zonder leuzen of protestborden, slechts Poolse en Europese vlaggen.
Omstreden hervormingen
Volgens de initiatiefnemers van de tocht druisen de hervormingen die de afgelopen jaren door de Poolse regering zijn doorgevoerd in tegen het EU-recht en haar fundamentele beginselen. In oktober 2015 won de conservatief-rechtse partij ‘Recht en Rechtvaardigheid’ (Prawo i Sprawiedliwość, PiS) de parlementsverkiezingen en sindsdien heeft de PiS-regering omstreden hervormingen doorgevoerd die verregaande invloed hebben op de onafhankelijkheid van de Poolse rechtspraak. Zo heeft de PiS dankzij een handvol politieke benoemingen niet alleen het Constitutioneel Hof, maar ook de Raad voor de rechtspraak die nieuwe rechters kiest, in zijn zak.
Europese beginselen tegenover nationale soevereiniteit
Polen maakt sinds 2004 deel uit van de EU en dient zich derhalve te gedragen naar de fundamentele waarden waarop de Unie berust, neergelegd in Artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU). Twee van deze waarden die in Polen onder druk staan, zijn democratie en de rechtsstaat. De Poolse regering is echter van mening dat de Europese Unie zich niet mag inmengen met interne politieke kwesties, omdat dit behoort tot de soevereiniteit van de lidstaat.
In 2017 heeft de Europese Commissie voor het eerst actie ondernomen tegen Polen door een ‘artikel 7-procedure’ in te zetten. Op grond van artikel 7 VEU wordt een lidstaat geschorst indien ernstige, voortdurende aantasting van de rechtsstaat plaatsvindt en de Europese Raad hier unaniem mee instemt. Hiermee vervalt het stemrecht van de lidstaat in de Europese Raad. Echter, Hongarije steunt Polen in de Europese Raad, waardoor de sanctiemaatregel niet kan worden toegepast.
Europees Hof drukt zijn stempel
De Europese Commissie is inmiddels vier inbreukprocedures gestart tegen Polen bij het Europees Hof van Justitie. Op 24 juni 2019 oordeelde het Hof dat Polen zijn verplichtingen niet is nagekomen die krachtens het EU-recht op haar rusten, door regels in te stellen die de pensioenleeftijd voor rechters van het Poolse hooggerechtshof verlagen. De regels tasten het principe aan dat rechters niet uit hun functie kunnen worden gezet. Op 9 november 2019 oordeelde het Europees Hof vervolgens dat het verschil in pensioenleeftijd van mannelijke en vrouwelijke Poolse rechters discriminerend is. Ook de discretionaire bevoegdheid die op grond van de nieuwe wet aan de minister van Justitie wordt gegeven, om rechters toestemming te verlenen om na de nieuwe pensioenleeftijd door te blijven werken, is in strijd met het Europees recht.
Daarnaast heeft de Europese Commissie de onafhankelijkheid van de tuchtkamer, die als onderdeel van de hervormingen is ingevoerd, betwist. De tuchtkamer wordt gebruikt om Poolse rechters die zich actief verzetten tegen de PiS-regering te berechten en onderhoudt nauwe banden met de Poolse regering. Op 8 april 2020 is de Europese Commissie in het gelijk gesteld en oordeelde het Europees Hof dat de Poolse regering de tuchtkamer per direct moet sluiten. Negeert Polen deze uitspraak, dan kan Brussel een forse dwangsom opleggen.
Kritiek vanuit de EU houdt aan
Op 29 april 2020 heeft de Europese Commissie tenslotte een procedure ingesteld tegen de wet van 20 december 2019, die zich richt op rechters die kritiek hebben op de hervormingen van de rechterlijke macht. Als de Poolse regering hier niet op reageert, dan kan Brussel opnieuw naar het Europees Hof van Justitie stappen. Ondanks de vele kritieken en inbreukprocedures, kondigde de Poolse premier Mateusz Morawiecki aan dat de regering verder gaat met de hervormingen. De EU zal het hier niet bij laten zitten en zal blijven pleiten voor de onafhankelijke rechtsstaat. Of dat voldoende is om de Poolse hervormingen tegen te houden, blijft vooralsnog de vraag.
