In de afgelopen jaren is de term ‘klassenjustitie’ steeds vaker onderwerp van discussie geworden. Waar de Black Lives Matter-beweging de discussie deed oplaaien, maakt de zaak-Sanda Dia duidelijk dat dit vraagstuk niet beperkt is tot de Verenigde Staten. Ook in België en Nederland lijkt sprake te zijn van klassenjustitie. Uit onderzoek van Investico blijkt namelijk dat laagopgeleide verdachten met een migratieachtergrond bijna driemaal zo vaak een vrijheidsstraf opgelegd krijgen als hoogopgeleide verdachten zonder migratieachtergrond. Bevestigen deze cijfers klassenjustitie in Nederland?
Regie van de heersende klasse
Klassenjustitie is een selectieve rechtspleging die iemand illegitiem benadeelt wanneer die persoon niet tot de heersende klasse behoort. De selectieve rechtspleging kan ook op onterechte wijze een persoon bevoordelen wanneer deze deel uitmaakt van de heersende klasse. Deze vormen van benadeling of bevoordeling kunnen wederrechtelijk zijn of door burgers als illegitiem worden ervaren. Er zijn meerdere voorwaarden waaraan dient te worden voldaan voordat gesproken mag worden van klassenjustitie. Deze vereisten zijn niet gemakkelijk en breed te interpreteren. Er moet immers sprake zijn van selectieve rechtspleging, illegitimiteit, bevoor- of benadeling en iemand moet wel of niet behoren tot de ‘heersende klasse’. Uit eerder onderzoek van de WODC blijkt dat het aannemelijk is dat sprake is van klassenjustitie in Nederland, maar dat dit erg moeilijk aan te tonen is.
Investico heeft toch een poging gedaan dit aan te tonen door onderzoek te doen aan de hand van cijfers van het CBS. Investico keek naar vijftien misdrijven en maakte een vergelijking tussen de vonnissen van hoogopgeleide en laagopgeleide verdachten met een migratieachtergrond. De cijfers liegen er niet om. Uit het onderzoek blijkt namelijk dat laagopgeleide verdachten met migratieachtergrond in het strafrecht nadeliger worden behandeld. Het OM gaat namelijk vaker over tot vervolging, de rechter verklaart je vaker schuldig en een gevangenisstraf wordt vaker opgelegd. Waar een op de vier laagopgeleide verdachten met een migratieachtergrond in de cel belandt, verblijft een op de twaalf hoogopgeleide verdachten een tijd achter de tralies. Een kanttekening bij het onderzoek is dat de redenen van de veroordelingen, zoals een eerdere veroordeling, niet zijn meegenomen in het onderzoek. Ondanks dat zijn de verschillen tussen de groepen dusdanig groot dat dit in de richting van klassenjustitie wijst.
Niet verschijnen voor eigen gewin
In een enquêteonderzoek gehouden onder officieren van justitie, rechters en advocaten is er gezocht naar mogelijke redenen achter deze discrepantie. De verdeeldheid regeert. Velen beweren dat er geen sprake is van klassenjustitie. Sommigen erkennen dit wel, maar benadrukken dat het onbewust gebeurt. Er heerst onder sommige rechters ook de overtuiging dat mensen die hoger op de maatschappelijke ladder staan, meer te verliezen hebben en daardoor een lagere straf verdienen. ‘Lagere’ klassen zouden minder te verliezen hebben en hierdoor een hogere straf kunnen genieten. Onder advocaten heerst minder verdeeldheid: zeventig procent meent klassenjustitie te hebben ervaren bij hun cliënten. Zij adviseren hun cliënten over kleding en taalgebruik. In de ergste gevallen worden cliënten zelfs afgeraden om op de zitting te verschijnen om zo de best mogelijke uitkomst te kunnen bewerkstelligen.
Bevooroordeelde neutraliteit
Rechters beoordelen handelingen van verdachten uiteraard naar de letter van de wet, maar verdere persoonlijke omstandigheden spelen ook een belangrijke rol. Hoewel rechtszekerheid een belangrijke waarborg is in onze samenleving, is deze niet gebaat bij het meewegen van individuele eigenschappen. Hierdoor kan dezelfde soort zaak immers verschillend eindigen. Wat is hier de juiste balans? Om te beginnen is erkenning belangrijk. De rechterlijke macht moet erkennen dat mensen bevooroordeelde wezens zijn. Pas daarna kan gewerkt worden aan het aanpakken van die bevooroordeling. Hoewel neutraliteit voor rechters centraal staat en zij dit ook graag belichamen, zijn ook zij niet compleet objectief. De rechterlijke macht is bovendien hoogopgeleid, waardoor de kans groter is dat zij coulanter omgaan met mensen waarmee zij zich goed kunnen identificeren. Hoogopgeleide verdachten zouden hierdoor sneller een gunstigere uitkomst genieten. Dit proces is onbewust, waarmee de erkenning hiervan centraal ligt aan een mogelijke positieve verandering binnen ons huidige rechterlijke stelsel.
