Duitsers gaan massaal de straat op na de onthulling van een geheime bijeenkomst van de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD). Deze bijeenkomst werd bijgewoond door onder andere de Oostenrijkse rechts-extremist Martin Sellner, neonazi’s en allerlei ondernemers. Er werd besproken dat, indien de partij aan de macht komt, sprake kan zijn van een eventuele uitzetting van miljoenen mensen met een migratieachtergrond, met of zonder Duits paspoort. De demonstranten pleiten voor het verbieden van de AfD. De blikken in hun ogen weerspiegelen de leuzen op hun borden: ‘Laten we leren van de geschiedenis, en deze niet herhalen’. Het debat over het instellen van een partijverbod, de meest extreme sanctie die een partij kan worden opgelegd, laait weer op. Zou het partijverbod de prins op het witte paard kunnen zijn die de anti-democratische heks, de AfD, verslaat? En leeft de Duitse democratie dan nog lang en gelukkig?
Dit nooit meer
Het Duitse verleden laat zien dat de bekende uitspraak van Lucebert opgaat: ‘Alles van waarde is weerloos’. Om te verhinderen dat een partij als de NSDAP nogmaals aan de macht kan komen, is in 1949 artikel 21 in de Duitse grondwet opgenomen. Daarin staat dat partijen die de democratische rechtsorde willen ondermijnen of afschaffen ongrondwettelijk zijn. Alleen de regering, de Bondsdag (het parlement van Duitsland) en de Bondsraad (de vertegenwoordiging van de zestien deelstaten) hebben afzonderlijk de mogelijkheid een procedure voor een verbod op te starten. Het Constitutioneel Hof buigt zich vervolgens over de (on)grondwettelijkheid. Dit is een langdurige procedure omdat er secuur onderzoek moet worden gedaan naar de standpunten en acties van de partij. Aangetoond moet worden dat de partij meer dan alleen anti-democratische gedachten kent: er moet sprake zijn van concrete plannen mét een wezenlijke kans van slagen.
Heksenketel
Het feit dat het partijverbod grondwettelijk is gelegitimeerd, doet niet af aan de complexiteit rondom het aanvragen en/of het inzetten hiervan. Politici zijn bang dat ze met het aanvragen van een partijverbod procedure de AfD voer geven aanhangers en potentiële kiezers te voeden met gevoelens als onrecht en onderdrukking. Door het verbod wordt immers hun democratische stem ontnomen. Dit zou de achterban van de partij kunnen vergroten. De partij is op dit moment in de peilingen met twintig procent de op een na grootste in Duitsland. De vraag, die onder andere wordt gesteld door Cas Mudde, hoogleraar internationale betrekkingen en schrijver van het boek ‘The Far Right Today’, is wat de democratische legitimiteit van het nieuw gekozen parlement zou zijn bij een verbod. De mening van één op de vijf Duitsers zou immers terzijde worden gelegd.
Militante democratie
De AfD wordt door de binnenlandse veiligheidsdiensten al langere tijd scherp in de gaten gehouden. Wanneer er in Duitsland verdenkingen zijn van extremistische plannen, heeft de binnenlandse veiligheidsdienst extra bevoegdheden om onderzoek te verrichten naar mogelijke bedreigingen van de democratie. Op dit moment is er nog geen meerderheid voor het aanvragen van een partijverbod procedure. Wanneer er wel een meerderheid zou zijn om het proces voor het verbod in gang te zetten, zal dat ook nog jaren duren. Dit heeft te maken met het feit dat rechters al het bewijsmateriaal zorgvuldig moeten bestuderen. De vereisten zijn eveneens zeer strikt.
Het partijverbod is echter niet zonder reden opgenomen in de grondwet. Het is bedoeld om te voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt. Zoals het constitutioneel hof ook onderkent, is Duitsland door deze wettelijke regeling een militante democratie. Hierin kunnen anti-democratische partijen geen misbruik meer maken van het vrije karakter van de democratie om aan de macht te komen. Het is een ingrijpende sanctie, maar laat de democratie wel in leven indien deze wordt bedreigd. Of de democratie naast lang ook gelukkig kan leven, valt te betwisten, aangezien de opvattingen van de anti-democratische heks niet worden verslagen. Het is daarom des te belangrijker om uiterst zorgvuldig te zijn voordat een partijverbod wordt overwogen.
