Eens in de zoveel tijd is het weer zover: kranten staan vol met verontwaardigde berichten over arbeidsuitbuiting in Nederland. De aanleiding voor deze mediahype? Vaak is vlak daarvoor de politie een woning of werkplaats binnengevallen waar arbeidsmigranten op een kluitje onder erbarmelijke omstandigheden leven en werken. Hetzelfde is nu het geval naar aanleiding van een woninginval in Helmond. De geschiedenis leert ons echter dat de (media)storm na dergelijke invallen relatief snel gaat liggen en arbeidsmigranten komen opnieuw in de schaduw te staan. De situatie blijft onveranderd.
Onder arbeidsuitbuiting wordt verstaan het onder dwang en/of zeer slechte omstandigheden en arbeidsvoorwaarden verrichten van werk. Arbeidsuitbuiting is een vorm van mensenhandel, waar op grond van artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht een gevangenisstraf staat van maximaal twaalf jaar of een forse geldboete. Als grote boeman voor de constante stroom van arbeidsmigranten lijken uitzendbureaus te kunnen worden aangewezen. Recruiters reizen af naar het buitenland – vaak landen in Oost-Europa – om met grootse beloften goedkope arbeidskrachten te werven. Eenmaal aangekomen in Nederland worden deze beloften niet nagekomen en de migranten geconfronteerd met mensonterende omstandigheden.
Het spoor bijster
Naar schatting maken zo’n 2.500 Nederlandse uitzendbureaus zich bewust schuldig aan louche praktijken met betrekking tot arbeidsmigranten. Doordat uitzendbureaus vaak zowel het arbeidscontract als de huisvesting beheren, hebben zij enorm veel macht. Arbeidsmigranten spreken vaak geen Nederlands of Engels, wat hen nog afhankelijker maakt. Daarnaast worden tal van constructies opgetakeld zodat arbeidskrachten zo min mogelijk (arbeids)rechten toekomen. Zo bestaat bijvoorbeeld een heel web aan kleine uitzendbureaus, die in handen zijn van dezelfde eigenaren. Door arbeiders onderling te ‘rouleren’, zijn zij telkens op basis van korte contracten in dienst bij bedrijven. In werkelijkheid zijn deze mensen soms wel jaren in dienst, zonder dat zij bijvoorbeeld recht op pensioen verwerven. Ook werken deze arbeidsmigranten vaak in Nederland, terwijl hen in Duitsland huisvesting wordt toegewezen. Hierdoor is het voor Nederlandse instanties moeilijker toezicht te houden.
Staakt het straffen
Nederland kent minstens een half miljoen arbeidsmigranten. Hoewel algemeen bekend is dat zij achtergesteld worden, zijn in 2019 slechts vier strafrechtelijke opsporingsonderzoeken gestart. De beslissing tot het al dan niet starten van een onderzoek wordt genomen door de Arbeidsinspectie in samenspraak met de Officier van Justitie. Ongeveer 85% van de meldingen met signalen van arbeidsuitbuiting worden niet strafrechtelijk opgepakt, omdat deze niet voldoen aan alle elementen van het wetsartikel mensenhandel. Mocht een zaak toch voor de rechter komen, blijkt echter dat ook veroordeling vaak uitblijft. Dat komt volgens NRC-redacteur Bram Endedijk doordat rechters het zichzelf té moeilijk hebben gemaakt. Zij hebben in de rechtspraak een strengere toets ontwikkeld dan de wetgever in het leven heeft geroepen.
Versnipperd toezicht betekent geen toezicht
Naast het strafrecht is een aantal andere routes die genomen kan worden bij het bestrijden van arbeidsuitbuiting, waaronder de bestuursrechtelijke route. Wanneer werkgevers arbeidsmarktwetten overtreden, kan sprake zijn van ernstige benadeling van werknemers. Het recht op hulp en bescherming van de slachtoffers zijn in dat stelsel echter niet ingebakken, waardoor deze aanpak niet effectief lijkt in de strijd tegen arbeidsuitbuiting. Andere methoden van handhaving leveren eveneens een onbevredigend resultaat op. Dat heeft meerdere oorzaken, aldus Endedijk en Nationaal Rapporteur Mensenhandel Conny Rijken. Ten eerste is het systeem versnipperd. Verschillende instanties houden toezicht op uitbuiting. Zo is de gemeente in beginsel de aangewezen partij die handhaaft op het gebied van huisvesting en is de Arbeidsinspectie belast met het toezicht op de daadwerkelijke arbeid. Deze versnippering werkt efficiëntie niet in de hand. Ten tweede leveren de ingezette middelen niet het beoogde resultaat op. Boetes worden door uitbuiters ingecalculeerd en na een woninginval worden arbeiders simpelweg verplaatst, waardoor van dergelijk optreden geen afschrikkende of preventieve werking uitgaat.
No problem
Het feit dat arbeiders vaak enorm afhankelijk zijn en daardoor angstig, maakt de situatie nog ingewikkelder. Wanneer is iemand daadwerkelijk tevreden en wanneer is iemand bang? Zo bleef de arbeidsmigrant in Helmond constant herhalen ‘No problem’, terwijl afval naast hem op de grond lag te rotten. Hoewel al meerdere initiatieven zijn getoond om arbeidsuitbuiting te (kunnen) bestrijden, werpen deze tot op heden niet hun vruchten af. Volgens Rijken moet verandering beginnen bij de mentaliteit van de Nederlander.
