Afgelopen twintig jaar zijn angstige nieuwsberichten over terreuraanslagen schering en inslag. Spraakmakende voorbeelden zijn de bomaanslagen op forensentreinen in Madrid (2004), de aanslagen op het weekblad Charlie Hebdo in Parijs (2015) en de aanslag bij een popconcert in Manchester (2017). Terrorisme wordt niet overal op dezelfde manier berecht. Zo wijkt het Belgische terrorismeproces af van het Nederlandse. De schokkende aanslagen van 2016 worden daar, anders dan in Nederland, berecht door het hof van assisen; een twaalfkoppige volksjury.
Zes jaar na dato
Op 22 maart 2016 werd België ruw ontwaakt door explosies op vliegveld Zaventem en in het Brusselse metrostation Maalbeek. Het zou een van de zwartste bladzijden uit de geschiedenis van België blijken. De terreuraanslagen werden uitgevoerd door teruggekeerde Syriëstrijders in naam van IS. Rond acht uur ’s ochtends bliezen twee terroristen zichzelf op in de vertrekhal van het vliegveld. Een uur later bracht een derde zelfmoordterrorist te midden van de forenzen een bom tot ontploffing in een metrotrein die juist was vertrokken van station Maalbeek. De aanslagen waren de dodelijkste terreurdaad ooit in België. 32 burgers lieten het leven en meer dan 340 mensen zijn gewond geraakt.
Naast de drie zelfmoordterroristen zijn er nog tien anderen die verdacht worden van betrokkenheid bij de bloedige aanslagen. De Belgische minister van Justitie heeft in 2019 aangekondigd dat het proces in voormalige NAVO-gebouwen zal plaatsvinden. De omvang van die gebouwen zou de deelname van een duizendtal burgerlijke partijen, journalisten en advocaten beter kunnen waarborgen. Op 5 december 2022 is het terreurproces van start gegaan.
Vox populi
In Nederland worden terreurzaken uitsluitend behandeld door rechters. In België is dit, ondanks de potpourri-wet I, voorbehouden aan het assisenhof. Dit is vergelijkbaar met de Amerikaanse volksjury die vaak in films en TV-series voorkomt. In 1791 werd in Frankrijk dit zogeheten hof van assisen ingesteld, wat werd overgenomen door Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Nederland schafte dit systeem uiteindelijk af, terwijl België het na de onafhankelijkheid in 1831 nog steeds hanteert. Hoe zit dit assisenhof precies in elkaar?
Het hof van assisen bestaat uit twee organen. Aan de ene kant heb je een voorzitter en twee assesoren (bijzitters) en aan de andere kant een twaalfkoppige volksjury. Samen vormen zij het college. Er zijn zevenhonderd kandidaat-juryleden, waaruit dertig kandidaten willekeurig worden gekozen. Vervolgens kunnen kandidaten worden gewraakt, door het OM of door advocaten, wanneer wordt vermoed dat zij partijdig of bevooroordeeld zijn. Uit het restant van kandidaten wat na wraking overblijft, worden twaalf effectieve leden geloot. Daarnaast zijn er 24 reserve-juryleden. Een hoog aantal uit vrees voor het geval het hele proces opnieuw moet beginnen wanneer onvoldoende juryleden overblijven. Als jurylid moet je tussen de 28 en 65 jaar oud zijn, beschikken over burgerlijke en politieke rechten en geen strafrechtelijke veroordeling hebben opgelopen van vier maanden of langer.
Met een dergelijk complex proces, houdt de jury zich naar schatting meer dan negen maanden fulltime bezig. De ingezworenen kunnen gedurende die periode niet naar hun werk. Zij krijgen echter wel doorbetaald door hun werkgever, die de kosten weer kan declareren bij justitie. Juryleden kunnen onder de burgerplicht uitkomen als zij in een brief van hun werkgever kunnen aantonen dat zij onmisbaar zijn of met een medische verklaring kunnen aantonen dat zij fysiek niet aanwezig kunnen zijn. Zonder geldige reden kan afwezigheid tot hoge boetes leiden. Maandenlang wordt er onderzoek gedaan, waarna de juryleden uiteindelijk in beraad gaan. Daar zullen zij rond de dertigduizend schuldvragen krijgen waar zij ‘ja’ of ‘nee’ op moeten antwoorden. Dit zijn vragen als: Welke verdachte is schuldig? Voor welke feiten? En ten opzichte van welke slachtoffers?
Bezwaarlijk proces
Er bestaat evengoed kritiek op het procedureverloop van dit monsterproces. Bij een assisenhof moet het proces voornamelijk mondeling worden uitgevoerd. Op die manier moeten bijna duizend betrokkenen en advocaten worden gehoord. Daarnaast is het gigantische aantal schuldvragen bepaald niet bevorderend voor een soepel procedureverloop. De opvatting heerst dat voor gigaprocessen als deze een specialistische strafrechtelijke kamer moeten worden ingesteld. Desalniettemin is het assisenhof in terreurzaken leidend en is er op dit moment geen alternatief. Ook ‘het proces van de eeuw’ zal dus aan de assisen worden voorgelegd.
