De laatste jaren gaan steeds vaker mensen de straat op om te protesteren. Alleen al in Amsterdam en Den Haag vinden duizenden demonstraties per jaar plaats. Ook ontstaan er veel nieuwe en complexe vormen van protest, zoals Kick-out Zwarte Piet, anti-immigratie, Extinction Rebellion en pro-Palestina protesten. De meeste demonstraties verlopen vreedzaam, maar soms escaleert een protest, zoals recentelijk op de Universiteit van Amsterdam. Hoe balanceren de demonstranten en overheid samen op het juridisch evenwichtskoord en waar vinden zij een onafhankelijk antwoord op hun vragen over het demonstratierecht? Om te voorzien in de groeiende informatiebehoefte lanceerden onderzoekers van de Faculteit Rechtsgeleerdheid in Groningen op 5 juni 2024 een website over het demonstratierecht.
Groot (gebrekkig) goed
Het demonstratierecht is een noodzakelijk en fundamenteel grondrecht en van groot belang voor een democratische samenleving. Het is de taak van de overheid vreedzame demonstraties te faciliteren. Verreweg de meeste demonstraties verlopen dan ook zonder problemen. Toch monden sommige protesten uit in conflict tussen de overheid, demonstranten en andere betrokkenen. In 2018 bleek al uit een rapport van de Nationale ombudsman dat het demonstratierecht zwaar onder druk staat. Op dit moment voert Amnesty International de campagne ‘Right to Protest’ omdat zij vindt dat Nederland het demonstratierecht onvoldoende waarborgt. Zij constateert dat demonstranten te vaak te maken krijgen met onnodig belemmerende regels die in strijd zijn met de mensenrechten. Tegelijkertijd wordt vanuit het kabinet een onafhankelijk onderzoek gedaan naar de effectiviteit van het demonstratierecht. Volgens het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Ministerie van Justitie en Veiligheid is er een toenemend aantal protestacties waarbij juist demonstranten vaak bewust de grenzen van het recht opzoeken en overschrijden. Daarbij zouden ook andere grondrechten en de nationale veiligheid in het geding kunnen komen. Beide partijen staan in principe met dezelfde vraag pal tegenover elkaar.
Demonstratie gids
Te midden van alle tumult krijgt Berend Roorda, universitair hoofddocent Rechtsgeleerdheid en demonstratie-expert, vrijwel dagelijks vragen over dit grondrecht van onder meer journalisten, demonstranten en burgemeesters. Om in de grote informatiebehoefte te voorzien, ontwikkelde hij met een team van onderzoekers een zo transparant mogelijke website, waar antwoorden te vinden zijn op dergelijke vragen. Veel gespecialiseerde kennis van onder andere advocaten, maatschappelijke organisaties en recht- en IT-specialisten was nodig om een balans te vinden tussen het fundamentele demonstratierecht en het waarborgen van de openbare orde. De website is onafhankelijk en voor iedereen vrij toegankelijk. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft financiering toegekend om de site de komende drie jaar up-to-date te houden. Gezien de snelle maatschappelijke en juridische ontwikkelingen zal dit hard nodig zijn. De website bestaat uit een kennisbank met de meest recente rechtspraak en een adviestool waarin juridisch advies ingewonnen kan worden.
De website geeft bijvoorbeeld informatie over situaties waarin een demonstratieverbod kan worden opgelegd en wanneer zo’n verbod onrechtmatig is, met verwijzingen naar relevante rechtspraak. Daarnaast wordt uitgelegd hoe de rechter kan reageren op vernielingen en bezettingen, zoals bij de recente demonstratie aan de UvA, door bijvoorbeeld een lagere straf op te leggen om het demonstratierecht te beschermen.
Conversatie of escalatie
De structurele ondercapaciteit bij politie, het Openbaar Ministerie en de rechterlijke macht maakt het steeds moeilijker voor de overheid om ontspannen te acteren en reageren op demonstraties. Dit terwijl ondertussen steeds meer en complexere demonstraties plaatsvinden. En vaak geldt: hoe complexer de demonstratie, hoe complexer het spanningsveld tussen de vrijheid van meningsuiting en het handhaven van de openbare orde. De lancering van de website en het daarmee breder worden van het belang van het demonstratierecht stimuleert wellicht de dialoog tussen alle partijen.
