Het is een veelbesproken agendapunt in Brussel: Polen en Hongarije ondermijnen structureel de democratie. Recente hervormingen in beide lidstaten leiden tot bezorgde EU-leiders. De Europese Commissie neemt waarschijnlijk deze maand de eerste maatregelen als reactie op het schenden van de beginselen van de rechtsstaat. Sinds dit jaar is er een nieuw mechanisme van kracht dat de Commissie de mogelijkheid biedt op te treden met verstrekkende financiële sancties. Door zogeheten ‘rule of law violations’ brengen meerdere lidstaten de toegang tot hun EU geldstroom in gevaar. De vraag is of zo’n grootschalige geldstraf proportioneel is en of het de uiteindelijke oplossing biedt voor de oplopende spanningen binnen de EU.
Rule of law: de wet boven alles
De rule of law is een essentieel onderdeel van de rechtsstaat en houdt in dat iedereen zich aan de wet moet houden, zowel burgers als de overheid. Dit beginsel geldt ook binnen de EU. Het is een voorwaarde voor de bescherming van de fundamentele EU-waarden, zoals grondrechten en democratie, vastgelegd in Artikel 2 van het Verdrag van de Europese Unie. Voordelen zijn dat het corruptie onmogelijk maakt, wetsvorming transparant houdt en fundamentele rechten beschermt. Dit laatste vormt de kern van iedere rechtsstaat waar de wet dominant is: het waarborgen van stabiele rechtsbescherming. We kunnen dan ook concluderen dat deze heerschappij van het recht heel belangrijk is, maar mag het daarom ook hardhandig verdedigd worden?
Wie niet gehoorzaamt, die kan de geldstroom vergeten
Vanzelfsprekend staat het beschermen van deze rule of law in Europa hoog in het vaandel. In de blauwdruk voor actie ter versterking van de rechtsstaat benadrukt de Europese Commissie dat wanneer lidstaten EU-recht niet naleven, de juridische, politieke en economische werking van de Unie in gevaar komt. De plicht om lidstaten in de gaten te houden berust oorspronkelijk op de Europese Commissie. Elke lidstaat die zich niet aan de wet houdt wordt normaal gesproken gestraft door het Europees gerechtshof. Maar waarom is er nu ineens paniek in Oost-Europa? Na veel discussie in het Europees Parlement is er dit jaar een mechanisme geïmplementeerd waarmee de Commissie beschikt over zwaarder geschut ter verdediging van de rechtsstaat. In het kort houden deze repercussies in dat landen die de wet niet gehoorzamen geen of minder toegang krijgen tot de jaarlijkse EU-fondsen.
De weg naar integratie of alweer een mislukte poging?
Het idee is dat dit nieuwe mechanisme op de lange termijn een stap vooruit is in het proces van Europese integratie. Lidstaten die bijvoorbeeld democratie ondermijnen zullen de gevolgen daarvan gaan voelen in hun portemonnee. Als dit maar consequent wordt gehandhaafd, moeten we uiteindelijk wel op een lijn gaan zitten, is het idee. Velen vragen zich echter af of deze zet wel proportioneel is. Vinden we rechtsstatelijke ongehoorzaamheid genoeg om de reguliere geldstroom naar een lidstaat stop te zetten? Is de heerschappij van de wet echt zo belangrijk? Landen die het eerst straf krijgen, voelen de bui al hangen. Polen en Hongarije hebben dan ook direct geprotesteerd tegen deze nieuwe regulering.
Alleen met sterke argumenten kan de wet worden beschermd
Terwijl tegenstanders hun hart vasthouden, is het nog maar de vraag of het zo ver zal komen. De Commissie moet namelijk aan strenge vereisten voldoen. Alleen met een sterk staaltje argumentatie zal het EU-leiders immers lukken in specifieke gevallen de geldkraan dicht te draaien. De Unie is nu eenmaal geboren als een economisch bondgenootschap en dat zal ook in dit geval de prioriteit hebben boven rechtsstatelijke ongehoorzaamheid. Artikel 3 van de nieuwe regulering bevat het vereiste dat er een directe link moet bestaan tussen het niet-gehoorzamen van de wet en het in gevaar brengen van de financiële belangen van de Unie. Alleen als die relatie bewezen kan worden mag de Commissie ingrijpen. Ervaring zal ons leren of de Commissie in staat is zo’n link aan te tonen. We zullen zien of Brussel een sterke argumentatie kan voortbrengen, en als dat lukt, of zakgeldverlaging de manier is om de groep bij elkaar te houden.
