Begin maart berichtten Volkskrant en NRC over een nog geheim wetsvoorstel aangaande de Nederlandse inlichtingendiensten. Uit de conceptversie van de memorie van toelichting, ingezien door beide kranten, blijkt dat het kabinet de AIVD en de MIVD meer bevoegdheden wil geven op het gebied van hacken en het aftappen van internetkabels. Er heerst discussie over de noodzaak en wenselijkheid van deze bevoegdheidsuitbreiding. Bovendien is de wetmatigheid ervan niet zeker.
Geheim wetsvoorstel
Hoe ver moeten de bevoegdheden van de AIVD en de MIVD reiken? Deze vraag doet al lange tijd veel stof opwaaien. In 2018 leidde onvrede over de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten tot het ‘Sleepwetreferendum’: een raadgevend referendum waarin mensen voor of tegen de inwerkingtreding van de wet konden stemmen. De kiezer wees de wet af. Hierop kwam het kabinet de kiezer tegemoet door het ‘gerichtheidscriterium’ in de wet vast te leggen. Op grond hiervan moeten de inlichtingendiensten aantonen dat hun operaties ‘zo gericht mogelijk zijn’. De AIVD en de MIVD zijn niet blij met het criterium, omdat het hun werk zou belemmeren.
Met het nog geheime wetsvoorstel komt het kabinet aan deze en andere klachten van de twee inlichtingendiensten tegemoet. Zo blijkt uit het voorstel dat het gerichtheidscriterium wordt geschrapt, zodat de diensten bij een vermoedelijke dreiging het internet op grote schaal kunnen aftappen en doorzoeken. Bij deze zogeheten target discovery zou er volgens het voorstel ook geen toetsing door de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) meer aan te pas komen. Verder maakt het voorstel het automatisch analyseren van bulkdata door middel van algoritmes mogelijk, als ook het heimelijk hacken van de systemen van Nederlandse slachtoffers van cybercrime om zo aanvalsnetwerken aan te pakken.
Meer of minder toetsing: de meningen zijn verdeeld
De uitbreidingen zoals deze uit het conceptwetsvoorstel blijken, zijn controversieel te noemen. Voorstanders, waaronder de MIVD en de AIVD zelf, stellen dat een ruimere bevoegdheid noodzakelijk is om digitale veiligheid te waarborgen. Volgens een kritisch rapport van de Algemene Rekenkamer leidt de huidige inlichtingenwet tot te veel administratieve procedures. Hierdoor zou de slagkracht van de inlichtingendiensten onder druk komen te staan.
Tegenstanders stellen dat strenge toetsing noodzakelijk is om machtsmisbruik te voorkomen en privacy te beschermen. Dit argument lijkt niet onterecht. Recent heeft de toezichthouder CTIVD, de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten, de inlichtingendiensten onder verscherpt toezicht geplaatst. De diensten hadden onvoldoende zorgplicht betracht bij het verwerken van grootschalige afgetapte gegevens. De voorzitter van de TIB, Mariëtte Moussault, heeft in een interview met NRC gedreigd op te stappen als de inlichtingenwet zo wordt uitgehold dat toetsing zinloos wordt. Volgens haar dreigt de TIB een “stempelmachine” te worden, als er bijvoorbeeld bij target discovery niet meer van tevoren op proportionaliteit kan worden getoetst.
Verboden surveillance?
Tot nu toe gaat de discussie dus vooral over of ruimere bevoegdheden voor inlichtingendiensten nodig en wenselijk zijn. Minder belicht is echter een andere grote vraag: zou een bevoegdheidsuitbreiding vallen binnen de grenzen van het Europees recht? In 2016 schreef de Raad van State een advies over de inlichtingenwet die destijds op tafel lag. De Raad was er niet van overtuigd dat de voorgestelde grootschalige gegevensverzameling voldeed aan de proportionaliteitseisen van het Europees Hof van de Rechten van de Mens. Dergelijke zorgen zijn er nog steeds. Eind februari stelden drie hoogleraren in een advies aan het Ministerie van Binnenlandse Zaken dat het stelsel van toezicht en toetsing ten aanzien van de inlichtingendiensten juist verder versterkt zou moeten worden, mede in het licht van jurisprudentie van het EHRM.
Wanneer het geheime wetsvoorstel wordt gepresenteerd is nog onbekend, maar op grond van het huidige concept valt niet te verwachten dat het stof snel zal gaan liggen. Een tweede Sleepwetreferendum zullen we in ieder geval niet gaan meemaken, want het raadgevend referendum is inmiddels afgeschaft… Dan maar weer naar de Dam?
