Van alle rechtsgebieden is het ruimterecht misschien wel het spannendste. Waar andere disciplines zich bezighouden met fiscale constructies en bewijslast, houdt het ruimterecht zich bezig met planeten, astroïden en rakketten. Het ruimterecht is een jong rechtsgebied dat steeds belangrijker wordt. Een recent voorbeeld van deze toenemende relevantie is het voorstel voor EU-ruimtewetgeving, dat in 2025 wordt verwacht. Daarnaast heeft het ruimterecht implicaties voor ons leven op aarde. Dit artikel biedt een overzicht van dit boeiende, maar voor velen toch onbekende, rechtsgebied en zijn implicaties voor onze klimaatambities.
A new frontier
Het fundament van het ruimterecht werd gelegd in het midden van de Koude Oorlog. In deze periode was de ruimtewedloop in volle gang. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie wedijverden om dominantie in de ruimte maar vreesden dat hun tegenstander daar (nucleaire) wapens zou stationeren. Om dit te voorkomen kwamen deze partijen bijeen om regels te scheppen voor de ruimte, een plek buiten elke jurisdictie. In 1967 volgde daaruit het Ruimteverdrag, een verdrag dat nu is ondertekend door 115 landen, waaronder Nederland.
Het Ruimteverdrag wordt ook wel de Magna Carta van de ruimte genoemd omdat deze de belangrijkste regels omtrent het gebruik van het heelal neerlegt. Allereerst stelt het verdrag dat de verkenning en het gebruik van de ruimte voor alle landen openstaat en ook in het belang van al die landen moet zijn. Daarnaast vereist het verdrag dat alle activiteiten in de ruimte de vrede en internationale samenwerking bevorderen. Het is dan ook illegaal wapens te stationeren in de ruimte. Een andere belangrijke bepaling van het verdrag is dat het landen niet is toegestaan om soevereiniteit uit te oefenen in de ruimte of daar territorium op te eisen.
Het heelal als schatkist
Dit laatste punt staat centraal in de rol van het ruimterecht in onze energietransitie. Voor deze transitie zijn metalen zoals lithium nodig voor bijvoorbeeld het produceren van batterijen. Deze metalen kunnen op de aarde worden gedolven maar dit gaat vaak gepaard met ethische of ecologische dilemma’s. Daarnaast raken zulke metalen op. Het verplaatsen van mijnbouw naar de ruimte – waar die metalen veel voorkomen – zou volgens sommigen kunnen bijdragen aan onze energietransitie. Hoewel ruimtemijnbouw nu nog klinkt als iets uit een sciencefictionfilm, wordt er door vele private ondernemers aan gewerkt om hier realiteit van te maken.
De oplettende lezer zal zich afvragen of het mijnen in de ruimte geen schending is van het verbod op toe-eigening uit het Ruimteverdrag. Toch zijn de meningen hierover verdeeld. Door voorstanders van ruimtemijnbouw wordt betoogd dat die bepaling in het Ruimteverdrag alleen doelt op het opeisen van landoppervlak om soevereiniteit uit te oefenen. Het mijnen en toe-eigenen van ruimtemetalen zou daar niet onder vallen aangezien het niet expliciet verboden wordt. In andere verdragen geldt hiervoor wel een expliciet verbod, zoals bijvoorbeeld in het Maanverdrag van 1979. Die verdragen zijn echter veelal niet ondertekend door ruimtevarende landen. Dit roept vragen op over wat het internationaal publiekrecht toestaat. Het geschreven recht geeft hier geen duidelijk antwoord op. Aangezien (nog) geen ruimtetribunaal bestaat, moet er misschien uitgeweken worden naar het internationaal gewoonterecht dat deels wordt bepaald door het handelen van staten.
Reach for the stars?
Sommige landen nemen daartoe het heft in eigen handen en promulgeren hun eigen ruimterechten. Zo hebben de Verenigde Staten, Luxemburg, Japan en Saoedi-Arabië ruimtewetgeving ingevoerd die expliciet toestemming geeft tot het toe-eigenen van gedolven ruimtemetalen. Wellicht kan dit een verschuiving veroorzaken in de richting van het toestaan van mijnbouw in de ruimte. Hoewel er door de bril van klimaatverandering argumenten te maken zijn voor het toestaan van deze mijnbouw, kan het tegendeel ook betoogd worden. Zo zou ruimtemijnbouw debris met zich mee kunnen brengen, met alle gevolgen van dien. Ruimtemijnbouw zou ook kunnen leiden tot uitstoot van broeikasgassen door onder andere toenemende ruimtevaart. Hoe dan ook is het ruimterecht een rechtsgebied dat in de komende jaren steeds belangrijker zal worden. Het millieu op aarde zal daartoe misschien wel een grote impuls zijn.
