Blauwe plekken, onderkoelingsverschijnselen en het gebruik van een rugzak ter bescherming van de nieren en longen. De klimaatactivisten van Extinction Rebellion (XR) hebben tijdens de protesten tegen het gebruik van fossiele brandstoffen op de A12 een nieuwe vijand gemaakt: het waterkanon. Hiermee trachtte de politie de snelweg te ontdoen van de activisten. XR spande een kort geding aan tegen de Staat om het gebruik van het kanon te verbieden. De rechter bepaalde op 13 oktober dat de Haagse burgemeester Jan van Zanen hierover zelf mag blijven beslissen, en zal dus verder geen beperkingen aan het gebruik hiervan verbinden. De Staat is tot op zekere hoogte gerechtigd demonstraties te begrenzen. Hoe ver mag zij hierin gaan, ditmaal toegespitst op het recht op vreedzame vergadering?
Het verkeersbelang afgeremd
Op grond van de Wet openbare manifestaties (Wom) mag een overheidsorgaan het recht op demonstratie beperken ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. De inzet van een waterkanon om een snelweg vrij te maken, lijkt op grond van dit artikel dus aanvaardbaar onder het doelcriterium ‘belang van het verkeer’.
Mensenrechtenorganisatie Amnesty International is het niet eens met dit criterium. In een rapport dat zij in 2022 publiceerde, stelt zij onder andere dat internationale mensenrechtenverdragen zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR) geen ruimte bieden voor dergelijke beperkingen. Artikel 21 IVBPR en artikel 11 lid 2 EVRM kennen een limitatieve lijst met legitieme doelen die een beperking op het recht van vreedzame vergadering kunnen rechtvaardigen. Het verkeersbelang komt op geen van die lijsten voor. Meerdere mensenrechtenorganisaties concluderen dat de internationale standaard van mensenrechten zich tegen dit criterium verzet.
Boeren in Litouwen
Op welke manier laten mensenrechtenverdragen dan wél ruimte voor overheden om demonstraties te beperken? Deze vraag moest de Grote Kamer van Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) beantwoorden in de zaak Kudrevičius en anderen tegen Litouwen. In dat land hadden boeren ruim twee dagen de drie belangrijkste snelwegen van het land bezet als protest tegen voorgenomen overheidsmaatregelen. De kopstukken van dit protest werden veroordeeld tot voorwaardelijke gevangenisstraffen. Het EHRM overwoog dat dit als noodzakelijke maatregel nodig was ter voorkoming van wanordelijkheden en de bescherming van rechten en vrijheden van anderen.
Er is dus wel degelijk ruimte voor overheden om in te grijpen in een doorgaans vreedzaam protest als het doelcriterium het handhaven van de openbare orde is. Dat is ook precies wat de burgemeester van Den Haag Jan van Zanen aanhaalde ter verantwoording voor het gebruik van het waterkanon. Volgens hem is het een van de vreedzaamste manieren om de activisten van de snelweg te verwijderen.
Hoge druk?
Volgens de activisten van XR gebruikte de burgemeester het kanon eerder als straf dan als maatregel om de orde te handhaven. Amnesty International noemde het gebruik ervan een vorm van afschrikking. Demonstreren is volgens Amnesty essentieel voor een gezonde samenleving. Op openbare plekken kunnen en mogen protesten dan ook zorgen voor overlast. Dit wordt ook onderstreept door het EHRM in de zaak Kudrevičius. Hoewel overheden ruimte hebben om in te grijpen in het belang van de openbare orde, moet dit optreden wel binnen de hiervoor opgestelde mensenrechtelijke kaders gebeuren.
De rechter gaf in de uitspraak aan dat er van de autoriteiten een zekere mate van tolerantie wordt verlangd bij demonstraties. Hoe hoog deze tolerantie dient te zijn, is afhankelijk van de specifieke omstandigheden van het geval. Uiteindelijk concludeerde de rechter dat het gebruik van het waterkanon als noodzakelijk kon worden beschouwd in de zin van het EVRM, mede omdat het een van de lichtere maatregelen was om demonstranten te verwijderen. Momenteel hoeft de burgemeester het kanon überhaupt niet te gebruiken. In afwachting van de scenario’s die de Tweede Kamer zal opstellen ter afbouw van het gebruik van fossiele brandstoffen, laat XR de A12 voorlopig even voor wat het is.
