De oorlog in Oekraïne roept opnieuw de vraag op hoe oorlogsmisdadigers berecht moeten worden. Doordat berichtgeving over gruweldaden de samenleving bereikt, ziet men in dat de straffeloosheid van Russische oorlogsmisdadigers onaanvaardbaar is. Tegelijkertijd blijkt uit historische zaken, zoals de rechtszaak van John Demjanjuk, dat gerechtigheid nog decennialang kan worden nagejaagd. Deze zoektocht naar gerechtigheid begon bij de Neurenbergprocessen waarin hooggeplaatste nazi’s na de Tweede Wereldoorlog vervolgd werden. Lagere nazifunctionarissen bleven tijdens deze processen buiten schot omdat hun directe betrokkenheid bij massamoord niet bewezen kon worden. Dit veranderde in 2011, toen Demjanjuk veroordeeld werd voor zijn indirecte betrokkenheid bij massamoord. Dit vonnis schepte een juridisch precedent dat vandaag de dag ook implicaties zou kunnen hebben voor oorlogsmisdadigers in Oekraïne.
De Demjanjuk-zaak: een unicum
In de jaren tachtig werd John Demjanjuk ervan beschuldigd ‘Ivan de Verschrikkelijke’ te zijn, een beruchte kampbewaker uit het concentratiekamp Treblinka. Demjanjuk was in Oekraïne geboren en werd na de Tweede Wereldoorlog Amerikaans staatsburger. Hij was oorspronkelijk geen Amerikaanse John, maar een Oekraïense Ivan. Zijn geboortenaam speelde een sleutelrol in zijn rechtszaak. Door de Verenigde Staten werd hij uitgeleverd aan Israël, waar hij ter dood werd veroordeeld. Nieuw bewijsmateriaal uit Sovjet-archieven bracht echter gerede twijfel over zijn identiteit aan het licht. Demjanjuk bleek niet de beruchte ‘Ivan de Verschrikkelijke’ te zijn, maar wél kwam vast te staan dat hij bewaker was geweest in het vernietigingskamp Sobibor. Om deze reden werd hij in 2011 opnieuw door de Amerikaanse autoriteiten uitgeleverd; dit keer aan Duitsland.
Op 91-jarige leeftijd werd Demjanjuk veroordeeld voor zijn medeplichtigheid aan de moord op 27,000 Joden door zijn werkzaamheden in Sobibor. Het vonnis werd nooit uitgevoerd; Demjanjuk overleed in 2012 tijdens zijn hoger beroep. Toch kan de veroordeling van Demjanjuk gezien worden als een mijlpaal in de geschiedenis van de vervolging van oorlogsmisdadigers. Het belangrijkste uit de veroordeling van Demjanjuk is het juridisch precedent dat werd geschapen. Medeplichtigheid aan massamoord kon nu worden vastgesteld zonder dat de verdachte direct betrokken zou zijn bij individuele moorden.
Tijd heelt geen oorlogsmisdaden
De Demjanjuk-zaak laat zien dat oorlogsmisdaden niet verjaren, ook niet in het geval van lager geplaatste functionarissen binnen het systeem van genocide. Ten gevolge van Demjanjuks veroordeling werd Oskar Göring, de ‘boekhouder van Auschwitz’, veroordeeld voor zijn indirecte medeplichtigheid aan massamoord. De veroordeling van oude oorlogsmisdadigers zoals Demjanjuk en Göring dienden als bewijs dat gerechtigheid na decennia nog kan zegevieren. Bovendien roepen deze zaken de vraag op: in hoeverre zijn de normen die zijn voortgevloeid uit deze zaken toepasbaar op hedendaagse (indirecte) oorlogsmisdadigers?
De lessen uit de Demjanjuk-zaak zijn vandaag de dag relevanter dan ooit. In Oekraïne woedt de oorlog door en dat roept de vraag op hoe oorlogsmisdadigers berecht moeten worden. Het Internationaal Strafhof (ICC) vervolgt mensen die verdacht worden van genocide, misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden. Het gaat daarbij voornamelijk om hooggeplaatste functionarissen zoals commandanten of politieke leiders. In het geval van Oekraïne is het onduidelijk of het ICC de rechtsmacht heeft om Russische oorlogsmisdadigers te vervolgen. Dit komt mede doordat Oekraïne pas recent is toegetreden tot het ICC. Op dit moment is de kans dat Russische oorlogsmisdadigers vervolgd kunnen worden dan ook klein. Dit kan in de toekomst veranderen. Niemand had gedacht dat John Demjanjuk – de onopvallende Ford-medewerker in een buitenwijk van Ohio – veroordeeld zou worden voor zijn verleden, maar ook dat is gebeurd.
Een waarschuwing voor de toekomst
De berechting van oorlogsmisdadigers komt voort uit de Neurenbergprocessen, waarin hooggeplaatste Nazi’s werden berecht. Decennia later werd Demjanjuk veroordeeld voor zijn indirecte medeplichtigheid aan massamoord. Dit schiep een precedent voor de vervolging van andere gelijksoortige oorlogsmisdadigers. Tijdens zijn rechtszaak werd immers zijn rol als kampbewaker in Sobibor onthuld. In het licht van de huidige situatie in Oekraïne kan de Demjanjuk-zaak dienen als waarschuwing. Niet alleen bevelhebbers, maar ook degenen die bevelen uitvoeren, kunnen worden berecht. Voor hedendaagse oorlogsmisdadigers bekent dit dat het verleden hen ooit kan inhalen.
