Stel je voor: je partner en jij willen graag een kindje, maar via de biologische weg kan het niet. Je gaat in Nederland op zoek naar een draagmoeder, maar wordt vervolgens geconfronteerd met allerlei ingewikkelde regels. Je hebt vernomen dat het ook mogelijk is om een buitenlandse draagmoeder te vinden in een land waar de regels een stuk minder ingewikkeld zijn. Wat gebeurt er dan als je als ouder plots niet langer in staat bent om je pasgeboren kindje op te halen? Deze situatie doet zich voor in Oekraïne. In eerste instantie door het coronavirus en ondertussen door de afschuwelijke gevolgen die de invasie van Rusland teweegbrengt.
De Nederlandse route
Bij draagmoederschap is, kort gezegd, de draagmoeder zwanger voor een ander: de wensouders. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen hoogtechnologisch (via IVF-behandeling) en laagtechnologisch draagmoederschap, waarbij de eicel van de wensmoeder respectievelijk de draagmoeder wordt gebruikt. Juridisch gezien is draagmoederschap in Nederland ingewikkeld geregeld. Niet alleen is commercieel draagmoederschap strafbaar, ook het kenbaar maken van jouw wens om draagmoeder te worden of dat je op zoek bent naar een draagmoeder is verboden. Daarnaast komen maar weinig stellen in aanmerking voor hoogtechnologisch draagmoederschap en is het regime rondom het verkrijgen van juridisch ouderschap met gezag allerminst eenvoudig. Nederland gaat uit van het reguliere afstammingsrecht. Hierin staat het mater semper certa est-beginsel centraal: degene uit wie het kindje wordt geboren, is van rechtswege juridisch ouder met gezag (art. 1:198 BW). Bij draagmoederschap is dat dus van rechtswege de draagmoeder. Om het juridisch ouderschap met gezag door beide wensouders te verkrijgen, dienen zij een ingewikkelde procedure te doorlopen waar in ieder geval de Raad voor de Kinderbescherming of de rechter aan te pas moet komen.
Let’s take it outside
Mede om de hobbel rondom gezag te vermijden, kiezen sommige stellen voor een draagmoeder in het buitenland. In een aantal landen is draagmoederschap legaal. Oekraïne blijkt favoriet. De kosten liggen rond de € 15.000, wat Oekraïne het goedkoopste land maakt. De enige voorwaarde is dat de wensouders in een heterorelatie zitten en zelf niet in staat zijn om kinderen te krijgen. Het gaat overigens expliciet om hoogtechnologisch draagmoederschap. In het Oekraïense nationaliteitsrecht staat het ius sanguinis-beginsel centraal. Nationaliteit wordt dan door biologisch verwantschap bepaald. De draagmoeder is na de geboorte niet meer verantwoordelijk voor het kindje. De wensouders worden als ouders op de geboorteakte vermeld en de nationaliteit van het kindje is gelijk aan die van hen. Of die geboorteakte verenigbaar is met Nederlands recht, is weer een tweede vraag.
Moederziel alleen
Wat gebeurt er nu als een kindje via hoogtechnologisch draagmoederschap wordt geboren, maar de ouders het kindje niet kunnen, of willen, ophalen? Ruim twee jaar geleden deed deze situatie zich voor doordat tijdens de coronacrisis allerlei in- en uitreisbeperkingen golden. Zo ook in Oekraïne. De media kreeg lucht van de schrijnende situatie en kwam met koppen als: ‘Babyzaal in Oekraïne toont schaduwkant draagmoederschap’. Met de coronacrisis amper achter de rug, werd Oekraïne begin dit jaar getroffen door een andere, vele malen ernstiger crisis: de invasie door Rusland. Terwijl boven de grond scholen, flatgebouwen en ziekenhuizen met de grond gelijk werden gemaakt, werden ondergronds schuilkelders omgebouwd tot noodziekenhuizen. De zorg voor pasgeboren baby’s, wachtend op hun wensouders, werd zo goed mogelijk georganiseerd op de geïmproviseerde afdeling.
Waar moeten deze baby’s heen als hun ouders ze niet kunnen of durven op te halen? Ook als het lukt om de pasgeboren baby uit een schuilkelder te halen en naar een grensgebied te krijgen, doet zich nog tal van problemen voor. Er zijn immers geboortecertificaten en reisdocumenten nodig. Dat blijkt een enorme opgave. ‘Het kantoor voor de certificaten is dicht’, laat stichting Growing Families weten. De angst groeit dat wensouders besluiten van de baby af te zien. Deze heeft immers de nationaliteit van de wensouders en de draagmoeder is volledig buiten beeld. Tot op welk punt is het daarnaast nog in het belang van het kind om door de wensouders te worden ‘opgehaald’, als deze inmiddels gehecht is aan de huidige omgeving? Hier zijn helaas nog geen antwoorden op.
Wetsvoorstel Kind, draagmoederschap en afstamming
Al met al zijn er tal van onopgeloste situaties met betrekking tot draagmoederschap, zowel nationaal als internationaal. Momenteel ligt een conceptwetsvoorstel over draagmoederschap klaar bij de Tweede Kamer ter consultatie. Deze probeert te voorkomen dat Nederlandse stellen op zoek gaan naar een buitenlandse draagmoeder. Zo zullen situaties zoals zich in Oekraïne voordoen, in de toekomst minder aan de orde zijn. Voor de baby’s die nu op hun ouders liggen te wachten, zet de regeling echter weinig zoden aan de dijk. Is het aan de staten wiens nationaliteit het kindje draagt, om deze zo snel mogelijk in veiligheid te brengen – bij de wensouders of anderszins?
