Nederlands bekendste complotdenker, Micha Kat, werd afgelopen april door de rechtbank veroordeeld tot een celstraf van twee jaar. Kat maakte zich met zijn gedragingen schuldig aan bedreiging (art. 285 Sr) en opruiing (art. 131 Sr). Zo noemde hij RIVM-baas Jaap van Dissel een kindermoordenaar en een pedofiel, wat ertoe leidde dat Van Dissel beveiligd moest worden. Zelfs nu de pandemie voorbij is, stijgt het aantal complotdenkers in Nederland. In het jaarverslag van 2022 concludeert de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) dat complottheorieën op de lange termijn een ernstige bedreiging voor de Nederlandse veiligheid vormen.
Het gevaar genaamd anti-institutioneel extremisme
De AIVD gebruikt in het jaarverslag de term ‘anti-institutioneel extremisme’ wanneer het gaat over complotdenkers. Politici en wetenschappers zijn de voornaamste doelwitten van deze beweging. Zo keerde Micha Kat zich bijvoorbeeld voornamelijk tegen Jaap van Dissel. Anti-institutionele extremisten zijn ervan overtuigd dat in Nederland een kwaadaardige elite aan de macht is die de samenleving probeert te onderdrukken. Extremisten zijn in de veronderstelling dat zij de maatschappij tegen deze onderdrukking moeten beschermen. Die ‘bescherming’ uit zich onder andere in haatzaaien, angst verspreiden en intimidatie. Er wordt ook niet teruggedeinsd voor fysiek geweld, zoals het plegen van aanslagen. Om die redenen zijn er grote veiligheidsrisico’s verbonden aan het anti-institutioneel extremisme. Niet alleen bestaat bij de extremisten een grote kans op het gebruik van (ernstig) geweld, maar ook het vertrouwen in overheidsinstanties kan door hun gedachtegoed verloren gaan. Interventie is daarom hoognodig.
Voor jou een vraag, voor de AIVD een weet
De AIVD is de geheime dienst van Nederland en houdt zich bezig met de bescherming van de nationale veiligheid. Het is de taak van de AIVD vroegtijdig dreigingen, internationale politieke ontwikkelingen en risico’s te identificeren. Zodoende doet de AIVD onderzoek in binnen- en buitenland. Hoewel de AIVD uitdrukkelijk geen opsporingsdienst is, kunnen zij er wel middels een ambtsbericht voor zorgen dat een strafrechtelijk onderzoek gestart wordt. Een ambtsbericht is een document met niet-geheime informatie dat wordt doorgespeeld aan politie en/of justitie. Het is dus eigenlijk een ‘tip’ aan de handhavingsautoriteiten. De informatie uit het ambtsbericht kan worden opgenomen in het strafdossier, maar is nooit voldoende voor een veroordeling. Een ambtsbericht is erg basaal en bovendien geanonimiseerd. Om de werkwijze van de AIVD geheim te houden, mag uit het document namelijk niet blijken hoe de AIVD aan de informatie is gekomen. Dat brengt echter ook risico’s met zich mee. Waar het OM bij het vergaren van informatie aan allerlei strafrechtelijke waarborgen is gebonden, gelden deze niet voor de AIVD.
Niet doen, maar denken
In het Nederlandse strafrecht worden alleen gedragingen strafbaar gesteld. Het hebben van bepaalde gedachten is niet strafbaar. Complotdenken an sich mag in principe gewoon. Bovendien hebben we in Nederland (nog) geen wet die het verspreiden van desinformatie strafbaar stelt. Dat maakt strafrechtelijke vervolging van complotdenkers complexer. Op het moment dat gedachten zich echter uiten in verboden gedragingen, kan wel de strafrechtelijke weg bewandeld worden. Dat was ook het geval bij Micha Kat. Hij zette zijn gedachten om in gedragingen, onder meer door Jaap van Dissel te bedreigen. Delicten als smaad, laster, bedreiging en opruiing kunnen handvatten bieden om de dreiging van anti-institutioneel extremisme tegen te gaan. Opmerking verdient wel dat bij laster bewezen moet worden dat de verdachte wist dat het onwaar is wat hij of zij beweert. Dat is vaak moeilijk te bewijzen.
Communication is key
De inzet van het strafrecht is in sommige gevallen onontkoombaar, maar het pakt de kern van het probleem niet aan. Complotdenken komt volgens onderzoek veelal voort uit een gevoel van machteloosheid, ergens bij willen horen en de zoektocht naar houvast. Om de polarisatie te verminderen is het van belang dat men met elkaar in contact blijft. Of zoals SIRE het mooi verwoordt, ‘verlies elkaar niet als polarisatie dichtbij komt.’ Mensen moeten het gesprek aangaan met andersdenkenden en daarbij bereid zijn reflectief naar elkaar te luisteren. En op het moment dat dat gesprek klaarblijkelijk nergens naartoe leidt: agree to disagree.
Over de Bodegraven zaak zijn er inmiddels zo’n 700 artikelen en TV-items. Allemaal negatief over de mannen van het Red Pill Journal: Micha Kat, Wouter Raatgever en Joost Knevel.
Voor geen enkele van die items is wederhoor gepleegd. Dat heet: trial by media. Zijn de makers en uitgevers strafbaar? Misschien een mooi onderwerp voor een nieuw stuk op deze site.