Wat hebben ITV – de producent van The Voice of Holland –, het Amsterdams Studentencorps, de NS en multimiljonair Sander Sanderink gemeen? Naast opspraak in de media is het juiste antwoord een gezamenlijke kostenpost: het inhuren van advocatenkantoren om onafhankelijk onderzoek te doen naar misstanden binnen hun organisaties. De vraag is of dit soort onderzoek wel onafhankelijk is. De advocaat-onderzoeker is een lucratieve, geheimzinnige, bekritiseerde en steeds vaker voorkomende figuur in onze rechtsstaat. Is de advocaat-onderzoeker de oplossing, of juist het probleem?
The Voice
De advocaat-onderzoeker kan op twee manieren bij een zaak terecht komen. Ten eerste kan een rechter een feitenonderzoek gelasten door een onafhankelijk bureau. Ten tweede kan een bedrijf, zoals bijvoorbeeld ITV, zelf naar een advocatenkantoor stappen om een onderzoek te laten uitvoeren. In deze tweede situatie is de vraag al snel: hoe kan een advocatenkantoor onafhankelijkheid waarborgen ten opzichte van zijn eigen cliënt? Die vraag wordt des te relevanter in een situatie zoals die bij The Voice of Holland, waar men beschuldigingen ziet van zware strafrechtelijke vergrijpen. Volgens Marcel Pheijffer, hoogleraar accountancy aan de Universiteit Leiden en Nyenrode Business Universiteit, is het antwoord op die vraag kort: niet. Die mening lijkt, in ieder geval deels, bevestigd te worden door het groeiende aantal in opspraak gekomen zelfonderzoeken. Grote advocatenkantoren zoals De Brauw, NautaDutilh en VanDoorne konden in het verleden allemaal rekenen op (tuchtrechtelijke) klachten omtrent hun daadwerkelijke onafhankelijkheid.
Paradox
Het lijkt een paradox. Een organisatie met een vermeend verstoorde bedrijfscultuur neemt een advocatenkantoor in de arm. Hier komt een clientèle relatie uit voort met als belangrijke bijkomstigheid: geheimhoudingsplicht en verschoningsrecht. Advocaten zijn gehouden aan hun rol als partijdige belangenbehartiger, ook bij het publiceren van een intern onderzoek. Dat gegeven speelt de vermeende onpartijdigheid niet in de hand. ITV spoort slachtoffers aan aangifte bij het OM te doen indien er sprake is geweest van een strafbaar feit, maar laat advocatenkantoor VanDoorne gelijktijdig interviews met eventuele slachtoffers afnemen. Deze interviews vallen binnen de clientèle relatie tussen ITV en VanDoorne. Wanneer VanDoorne lucht krijgt van een getroffene die juridische stappen wilt nemen tegen het productiebedrijf, is het verplicht melding te doen bij ITV. Accountant en forensisch onderzoeker Peter Schimmel noemde VanDoorne daarom ‘een wolf in schaapskleren’.
Advocaten in kwestie kunnen vaak niet de transparantie over het verloop van het onderzoek bieden die juist in dit soort situaties nodig is. Al helemaal niet in het onderzoek met betrekking tot seksueel grensoverschrijdend gedrag bij The Voice of Holland. De aard van dat soort zaken, zijnde de kwetsbaarheid van slachtoffers, machtsverhoudingen binnen het bedrijf en kans op smaad en/of laster, maakt dat volgens Pheijffer één orgaan geschikt is een dergelijk onderzoek te verrichten: het OM. ‘‘Het OM is bovenal een organisatie waarvan de onafhankelijkheid niet op voorhand wordt besproken en ter discussie staat.’’ schreef hij in een opiniestuk in het FD.
Het feit dat ITV mensen aanspoort contact op te nemen met zowel het OM als VanDoorne indien er sprake is van een strafbaar feit is volgens Minister van Rechtsbescherming Franc Weerwind geen probleem. Bij de beantwoording van kamervragen stelde hij: “Het is op zichzelf te prijzen dat ITV zelf onderzoek wil laten uitvoeren naar mogelijke misstanden bij het televisieprogramma The Voice of Holland.” Wanneer de rechter of het OM zich op onjuist zelfonderzoek baseert, kan dat grote gevolgen hebben. In 2020 werd het OM nog misleid door een zelfonderzoek van accountantskantoor Baker Tilly, waar een groot deel van het bedrijf dat het kantoor inhuurde buiten schot bleef.
Nuance
Een nuance kan worden aangebracht in het kader van het vermoeden van zware strafrechtelijke vergrijpen. Het OM erkende in 2019 dat fraudeonderzoek steeds vaker aan advocaten overgelaten wordt. Dat lijkt in tegenspraak met het voorgaande, maar dat is niet helemaal het geval. Bij ‘puur’ frauduleuze vergrijpen is het zelfonderzoek zeer effectief. Wanneer de FIOD en het OM het onderzoek alleen nog moeten controleren in plaats van zelf uitvoeren scheelt dat veel tijd. Bedrijven hebben baat bij een efficiënt en snel onderzoek achter gesloten deuren. Ervan uitgaande dat er door het kantoor en het bedrijf in kwestie een kloppend feitenrelaas wordt aangedragen, lijken er alleen maar winnaars te zijn. Het bedrijf kan door de rechter op een passende manier worden gestraft en een zogenaamde trial by media blijft uit.
Toch veroorzaakte de spanning tussen partijdigheid en waarheid, ook bij fraudeonderzoek, schrijnende situaties. Denk daarbij aan advocaat-onderzoeker Aldo Verbruggen. De voormalig officier van justitie begon op laste van de rechter een onafhankelijk onderzoek naar een geschil tussen IT-miljonair Sander Sanderink en zijn vrouw. De gepretendeerde onafhankelijkheid bleek toch afhankelijk. E-mails tussen Verbruggen en BarentsKrans, het kantoor dat Sanderink bij het geschil tegen zijn vrouw bijstond, kwamen op straat kwamen te liggen. Het door Verbruggen verrichtte onderzoek zou nog vóór publicatie door Sanderink zijn ingezien en aangepast. Daarnaast hielp Verbruggen BarentsKrans met de processtukken tegen Sanderinks’ vrouw. Toen Verbruggen gevraagd werd te reageren, beriep hij zich, verrassend genoeg, op zijn zwijg- en verschoningsrecht.
Gezien de toenemende hoeveelheid aan het licht komende gevallen van seksueel grensoverschrijdend gedrag is het dus verstandig om het OM niet alleen als controlerend, maar ook onderzoekend orgaan te blijven zien. Zeker bij zaken die niet op ‘puur’ fraudeonderzoek zien. Ook bij ‘zuiver’ frauduleuze praktijken dienen het OM en de FIOD de inherente partijdigheid van de advocaten, meer dan nu, in acht te nemen.
Inmiddels heeft het OM een strafrechtelijk onderzoek naar de aangiften rondom The Voice gestart.
