De razendsnelle ontwikkeling van kunstmatige intelligentie (AI) houdt de gemoederen flink bezig. Naast innovatie brengt deze technologie ook juridische vraagstukken mee, ook op het gebied van auteursrecht. Arnoud Engelfriet, informaticus en jurist, combineert zijn technische achtergrond met zijn juridische expertise. In 1993 begon hij zijn studie Informatica aan de TU Eindhoven. Na zijn tijd als octrooigemachtigde volgde hij nog op latere leeftijd een master Informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam. Tegenwoordig is hij Chief Knowledge Officer bij ICTRecht en schrijft hij dagelijks in zijn blog over technologie en het recht. Zijn doel? ‘Ik wil het recht uitleggen aan techneuten en techniek aan juristen.’ In dit interview deelt Engelfriet zijn inzichten over de uitdagingen van AI op het auteursrecht, de rol van de politiek en werpt hij een blik op de toekomst.
Patstelling in de praktijk
De spanning tussen het auteursrecht en de ontwikkeling van AI zorgt voor een groeiend juridisch dilemma, benadrukt Engelfriet. ‘AI-modellen hebben veel data nodig om goed te functioneren en die data is vaak auteursrechtelijk beschermd.’ Hij legt uit dat dit zorgt voor tegengestelde belangen van auteursrechthebbenden en ontwikkelaars van AI-modellen. Aan de ene kant willen auteursrechthebbenden, zoals uitgevers, niet dat hun werk zomaar wordt gebruikt voor het trainen van AI-modellen zonder toestemming. Op deze manier kunnen AI-modellen namelijk eenvoudig auteursrechtelijk beschermde werken nabootsen. Vaak ontvangen de oorspronkelijke makers hiervoor geen enkele vergoeding. Aan de andere kant staan de ontwikkelaars van AI-modellen die afhankelijk zijn van grote datasets om systemen te trainen. Dit leidt tot een patstelling, volgens Engelfriet. ‘De huidige standaarden in de wetgeving schieten tekort.’ Er is volgens hem namelijk geen eenvoudige manier voor auteursrechthebbenden om te zeggen dat hun content niet gebruikt mag worden voor AI.
Engelfriet verwijst naar de recente HowardsHome-zaak, die het probleem van het ontbreken van een eenvoudige uitsluitingsmogelijkheid duidelijk illustreert. HowardsHome was een platform dat automatisch informatie uit grote Nederlandse kranten doorzocht. Doordat het platform de informatie als nieuwsalerts herpubliceerde, kwam het in conflict met de uitgevers. De rechtbank oordeelde dat auteursrechthebbenden alleen een rechtsgeldig verbod op hergebruik kunnen instellen als dit op een machineleesbare manier gebeurt. Een simpel verbod in een colofon is niet voldoende. HowardsHome werd in tegenstelling tot bepaalde AI-chatbots niet expliciet uitgesloten. Volgens de rechtbank mocht het platform de content dus rechtmatig gebruiken. ‘Het huidige systeem legt de verantwoordelijkheid volledig bij rechthebbenden en dwingt hen elke partij individueel uit te sluiten van gebruik van hun content’, merkt Engelfriet op. Hij noemt dit in de praktijk onuitvoerbaar, terwijl het toch de standaard is volgens de wetgeving.
Primaat van de politiek
Engelfriet maakt zich sterk voor een actievere rol van de politiek in deze discussie. ‘Ik had liever gehad dat de politiek het voortouw nam.’ Hij verwijst daarbij naar de huidige onzekerheid waarin wereldwijd talloze rechtszaken worden uitgevochten. Alleen al in de Verenigde Staten zijn er meer dan dertig rechtszaken aanhangig gemaakt over het gebruik van auteursrechtelijk beschermde content bij het trainen van AI-modellen. Volgens Engelfriet ligt het niet voor de hand dat rechters dit probleem volledig oplossen. ‘De rechter zit daar voornamelijk om de wet toe te passen’, stelt hij. Het gaat hier echter om een nieuw juridisch vraagstuk waar de wet nog geen antwoord op heeft. Over het stimuleren van innovatie, het beschermen van auteursrechten, of het zoeken van een compromis is Engelfriet duidelijk. ‘Dat is bij uitstek het primaat van de politiek om te bepalen.’
‘Rechtszaken zorgen voor jarenlange onzekerheid en de uitkomst hangt af van wie de grootste portemonnee heeft’
‘De Europese Commissie heeft moeite hier een duidelijk standpunt in te nemen’, analyseert Engelfriet. Enerzijds wil men de auteursrechtindustrie, een belangrijke sector in Europa, beschermen. Anderzijds wil men voorkomen dat de Europese AI-industrie, die toch al achterloopt op Amerika, nog verder wordt beperkt. Hierdoor lijkt de politiek te hopen dat de rechterlijke macht de knopen doorhakt en dat is volgens Engelfriet problematisch. ‘In Amerika zien we wat er gebeurt als de politiek zich terugtrekt. Rechtszaken zorgen voor jarenlange onzekerheid en de uitkomst hangt af van wie de grootste portemonnee heeft.’ Engelfriet wijst op de invloed van grote techbedrijven zoals OpenAI, Google en Microsoft. Deze bedrijven zijn immers financieel sterk genoeg dit nog jarenlang uit te vechten in de rechtszaal, zonder dat hun bedrijfsvoering hieronder lijdt. Als gevolg blijven kleinere spelers, zoals individuele auteursrechthebbenden, met lege handen achter.
Mens en machine
Engelfriet kijkt met een nuchtere blik naar de toekomst en ziet vooral kansen in samenwerking tussen mens en machine. ‘Ik zie het niet gebeuren dat wij ons werk volledig gaan vervangen door AI.’ Hij vergelijkt de opkomst van AI met de tijd waarin grafische ontwerpsoftware zijn intrede deed. ‘Toen dacht men ook dat het einde van ontwerpers nabij was, maar menselijke creativiteit is uiteindelijk waar wij waarde aan hechten.’
‘Het belangrijkste is dat je beseft: dit is een hulpmiddel, geen vervanging’
Toch waarschuwt Engelfriet voor klakkeloos gebruik van AI. Teksten van ChatGPT zijn bijvoorbeeld vaak herkenbaar en missen variatie. ‘Het klinkt wellicht goed, maar het zegt inhoudelijk niets.’ Desondanks ziet Engelfriet ook de potentie in het gebruik van AI-tools. ‘Het belangrijkste is dat je beseft: dit is een hulpmiddel, geen vervanging.’ Zijn advies aan toekomstige juristen die zich willen verdiepen in recht en technologie is helder. ‘Verdiep je in de technologie en begrijp de achterliggende werking, zoek de discussie op en wees actief in je vakgebied.’
