Een ongegronde juridische strijd tegen een machtige entiteit: de onafhankelijke milieuorganisatie Greenpeace kon er niet aan ontsnappen. Verwikkeld in een zogeheten SLAPP-rechtszaak vecht Greenpeace terug in het licht van publieke participatie. Wat omvat dit onrustwekkende fenomeen precies? Strategic Lawsuits Against Public Participation (SLAPPs) zijn rechtszaken, die vaak door rijke en machtige actoren bij de rechter aanhangig worden gemaakt. Het duidt op misbruik van rechtsprocedures om journalisten, mensenrechtenverdedigers, wetenschappers of belangenorganisaties het zwijgen op te leggen. Ter bestrijding is door de Europese Unie een richtlijn ontwikkeld, de anti-SLAPP-richtlijn. Het verwezenlijken van deze richtlijn dient als waarborg voor de uitingsvrijheid, maar hoe klinkt deze bescherming tegen juridische intimidatie?
Zwijgende kritische stemmen
De forse toename in het aantal SLAPP-rechtszaken van de afgelopen jaren vormt een bedreiging voor de democratie. In dergelijke procedures staat misbruik van het procesrecht centraal. Om een rechtszaak als een SLAPP te kwalificeren, moet de zaak gericht zijn tegen publieke participatie. Deze participatie behelst uitingen of activiteiten die betrekking hebben op zaken van algemeen belang. Daarbij kunnen indicatoren als ongelijke machtsverhoudingen, onredelijke en buitensporige vorderingen of bepaalde tactieken wijzen op misbruik van het procesrecht. Een SLAPP start vaak met een dreigement waarna machtige actoren hun woorden kracht bijzetten door daadwerkelijk actie te ondernemen in de vorm van juridische procedures.
SLAPPs leiden tot grote nadelige gevolgen voor de maatschappij. Voorop staat dat door dergelijke zaken de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid in gevaar komen. De voornaamste doelen van deze rechtszaken zijn het intimideren en onder druk zetten van public watchdogs én hen financieel en emotioneel uit te putten. De intentie achter een SLAPP is dus niet gericht op het uitoefenen van een legitiem recht. Door SLAPP-procedures wordt een chilling effect veroorzaakt, wat kan leiden tot zelfcensuur. Publieke waakhonden worden op deze manier ontmoedigd of zelfs uitgesloten om deel te nemen aan het publieke debat of protesten.
Dam opwerpen tegen SLAPPs
In mei 2024 is de nieuwe Europese anti-SLAPP-richtlijn in werking getreden. Deze richtlijn is erop gericht publieke waakhonden extra bescherming te bieden tegen de juridische druk van SLAPPs. De aanleiding voor de richtlijn is logischerwijs te verklaren door de enorme toename in ongegronde SLAPP-procedures. Alleen al in Nederland heeft bijna 50% van de journalisten en 90% van de hoofdredacties te maken gehad met een dreiging van juridische stappen naar aanleiding van een publicatie. Dit bleek uit een onderzoek van Free Press Unlimited.
De strijd tegen SLAPPs heeft een veelbewogen geschiedenis. In 2017 deed zich een dieptepunt voor toen een Maltese vrouwelijke onderzoeksjournaliste werd vermoord. Dit was het gevolg van meer dan 40 SLAPP-rechtszaken wegens haar kritische onderzoeken naar zaken van algemeen belang. Deze heftige gebeurtenis was het startpunt van de richtlijn tegen SLAPPs. Ter nagedachtenis werd de richtlijn vernoemd naar de onderzoeksjournaliste, genaamd ‘Daphne’s Law’. De erkenning van ‘Daphne’s Law’ als Europese wetgeving wordt gezien als een mijlpaal in de strijd tegen SLAPPs en bescherming van de persvrijheid. De gevolgde officiële bekendmaking van de anti-SLAPP-richtlijn is een stap in de goede richting om deze praktijk een halt toe te roepen.
Geen implementatie, geen vooruitgang
De anti-SLAPP-richtlijn dient uiterlijk begin mei 2026 in alle Europese lidstaten te zijn geïmplementeerd. In Nederland zijn met de ingang van de richtlijn de eerste initiatieven ontstaan. Zo hebben de dekens een meldpunt geopend voor journalisten die het slachtoffer zijn van juridische intimidatie. Er is echter nog werk nodig voor een succesvolle implementatie. De overheid stelt dat het Nederlandse burgerlijk (proces)recht in de meeste door de richtlijn voorgeschreven maatregelen voorziet. Enkel voor de zekerheidstelling van de proceskosten en schadevergoeding is een wetswijziging nodig. De Nederlandse Anti-SLAPP werkgroep kijkt kritisch naar deze opvatting en de bestaande wetgeving. Zij treden op als onderdeel van Coalition Against SLAPPs in Europe (CASE). Deze samenwerking van maatschappelijke en journalistieke organisaties wil een serieuze implementatie van alle elementen uit de richtlijn. Alleen dan is volgens hen een sterke bescherming van SLAPP-doelwitten haalbaar. De tijd zal het leren: een zorgeloze effectieve implementatie of een hobbelige weg richting volledige rechtsbescherming?
