De oorlog tussen Oekraïne en Rusland woekert inmiddels zo’n anderhalf jaar voort en vooralsnog lijkt een einde ver weg. De kranten staan wekelijks vol met berichten over al dan niet veroverde steden en strijdkrachten die elkaar nog altijd flink bestoken. Met enige regelmaat worden over en weer beschuldigingen over het schenden van het oorlogsrecht geuit. Zo doken schokkende beelden op waarin soldaten werden neergeschoten terwijl ze met de witte vlag zwaaiden en werden verboden wapens gebruikt die talrijke burgerslachtoffers veroorzaakten. In de context van oorlogsvoering dienen bepaalde regels in acht te worden genomen. Wat omvat het oorlogsrecht precies en in hoeverre zijn schendingen daarvan in deze oorlog waar te nemen?
The Art of War
Het internationale oorlogsrecht, ook bekend als het internationaal humanitair recht, legt voornamelijk vast wat strijdende partijen wel en niet is toegestaan in oorlogssituaties. De fundamenten van dit recht werden gelegd in 1864 met het Eerste Verdrag van Genève. De Geneefse Conventies van 1949, die door alle landen ter wereld zijn ondertekend, vormen de belangrijkste verdragen op dit gebied en beschermen onder andere de rechten van gewonden en krijgsgevangenen tijdens een oorlog. Vooral het aanvullende protocol van 1977 omtrent regels ter bescherming van slachtoffers van internationale conflicten, is van belang voor de oorlog in Oekraïne.
Rusland en Oekraïne hebben deze verdragen geratificeerd en zijn daardoor gebonden aan de betreffende regels. Met betrekking tot het conflict in Oekraïne zijn met name het beginsel van onderscheid en het proportionaliteitsbeginsel van belang. Het beginsel van onderscheid vereist dat niet-deelnemers aan de strijd worden beschermd. Burgers, gewonde soldaten, krijgsgevangen en medisch personeel dienen buiten het strijdtoneel te blijven. Volgens dit beginsel mogen enkel militaire doelen worden aangevallen. Het proportionaliteitsbeginsel brengt mee dat rekening moet worden gehouden met verwachte nevenschade aan burgers en burgerobjecten als gevolg van aanvallen op militaire doelwitten. Zowel Rusland als Oekraïne heeft moeite zich aan die regels te houden.
De grens en daar voorbij
Wapens waarbij geen onderscheid kan worden gemaakt tussen burgers en soldaten, zijn verboden. Landmijnen en biologische wapens zoals gifgas, zijn onder geen enkele omstandigheid toegestaan volgens het oorlogsrecht. Er zijn echter bepaalde wapens die op zichzelf niet verboden zijn, maar wel als ze leiden tot onvermijdelijke schade aan niet-militaire doelen. Zo is het gebruik van clusterbommen en vacuümbommen, waarbij het bereiken van exacte precisie op het doelwit praktisch onmogelijk is, geen schending van het oorlogsrecht wanneer het gericht is op militaire doelwitten. Rusland wordt daarentegen beschuldigd van het gebruik van dergelijke bommen bij bombardementen op steden zoals bijvoorbeeld Charkov, waarbij eerdergenoemde beginselen niet werden nageleefd.
Rusland wordt daarnaast beschuldigd van het gebruik van fosformunitie. Videobeelden die begin mei van dit jaar opdoken, laten zien hoe de stad Bakhmut gehuld wordt in het typerende flitslicht van de brandbare explosieven. Fosformunitie wordt enerzijds gebruikt om donkere gebieden te verlichten. Anderzijds kan het met een temperatuur van 800 graden Celsius branden tot op het menselijk bot. Het gebruik van fosfor valt onder de categorie brandwapens en is op zichzelf niet verboden volgens het oorlogsrecht. Hierdoor is een verbod op dergelijke wapens gebruiksafhankelijk, waardoor het een grijs gebied blijft. Niet alleen Rusland, maar ook Oekraïne wordt beschuldigd van schending van het oorlogsrecht. Oekraïne zou raketten hebben afgeschoten met antipersoonsmijnen; landmijnen die exploderen wanneer mensen in de buurt komen.Dit wapen maakt geen onderscheid tussen soldaten en burgers, wat in strijd is met het internationaal oorlogsrecht.
Wordt de dans ontsprongen?
Wegens de ondeugdelijkheid en onbetrouwbaarheid van bronnen en beeldmateriaal in deze oorlog, is het onduidelijk waar en wanneer precies oorlogsrecht wordt geschonden. Daardoor is het lastig in te schatten wat de directe consequenties van bovenstaande schendingen zijn. Landen kunnen aan internationale juridische procedures worden onderworpen, waarbij zowel op nationaal als internationaal niveau strafrechtelijke vervolging kan worden geïnitieerd. Dit kan gepaard gaan met internationale veroordeling waardoor economische sancties en embargo’s kunnen volgen. Ook internationale steun en samenwerking met andere landen en organisaties kunnen verloren gaan. Beide strijdende partijen, met in het bijzonder Rusland, lijken zich weinig aan te trekken van het oorlogsrecht. De humanitaire kant van oorlogsvoering vereist hieraan consequenties te verbinden. Of die er daadwerkelijk komen, zal de tijd leren.
